Kunsten en Erfgoed Jaarverslag 2011

Beheer en verwerving Collectie van de Vlaamse Gemeenschap

De afdeling Erfgoed beheert een collectie van ongeveer 19.500 kunstwerken. De collectie bestaat uit:

• ongeveer 12.000 werken die eigendom zijn van de Belgische Staat, aangekocht tussen 1830 en 1962. De Vlaamse Gemeenschap, de Franse Gemeenschap en de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België in Brussel beheren deze collectie gezamenlijk
• ongeveer 7.500 werken, aangekocht of verworven tussen 1962 en vandaag, die volle eigendom zijn van de Vlaamse Gemeenschap of onder het uitsluitende beheer van de Vlaamse Gemeenschap vallen.

Het beheer van de collectie gebeurt vanop twee plaatsen. In het depot in Schaarbeek gebeurt het beheer en behoud van de collectie. De kunstwerken in transit worden er bewaard. Er worden conditierapporten en toestandsrapporten opgesteld en beslissingen genomen over het conserveren, restaureren en archiveren van kunstwerken. De werken worden er ook verpakt voor transport. In het depot kunnen bewaarnemers ook kunstwerken kiezen en werken medewerkers van het team Collectie Vlaamse Gemeenschap voorstellen uit voor bewaargeving.

De administratie voor bruiklenen en bewaargevingen, het opvolgen van verzekeringen bij schade of verlies, de administratie voor de externe restauratiedossiers en voor de aankoop van kunstwerken gebeurt vanuit het Arenberggebouw.

Het grootste deel van de collectie (meer dan 16.000 kunstwerken) bevindt zich op locatie. Het merendeel van de belangrijkste stukken uit de collectie is in bewaring gegeven aan musea, culturele archiefinstellingen en erfgoedbibliotheken en speelt zo een rol in de dagelijkse werking van de erfgoedinstelling. Deze werken vullen de collecties van deze instellingen aan en versterken ze vaak. De andere objecten worden voornamelijk gebruikt voor de decoratie van burelen, vergaderzalen en andere ruimtes van administraties (zowel federale als Vlaamse overheid), rechtbanken, gemeentes en provincies.

Aankopen

Les bains à Ostende (1890), James Ensor

In 2011 verwierf de Vlaamse overheid het werk ‘les bains à Ostende’ (1890) van James Ensor voor een bedrag van 1,3 miljoen euro. Het gaat om een uitzonderlijk werk uit een groep van schilderijen en tekeningen, gemaakt op kleine, zorgvuldig geprepareerde paneeltjes (1889-1894). In dit werk brengt Ensor zijn arabeske vormentaal, de thematiek van de uit de hoogte geziene massa en zijn gevoel voor humor en satire tot een harmonisch geheel samen. Het werk werd in bewaring gegeven aan het Museum voor Schone Kunsten te Gent.

Daarnaast verwierf de Vlaamse overheid in 2011, samen met het S.M.A.K., voor een bedrag van 450.000 euro, de publieke pendant van het werk ‘Le Décor et son double’ van Daniel Buren.

Le Décor et son double (1986-2011), Daniel Buren

 Het werk ‘Le Décor et son Double’ (1986-2011) van de hand van Daniel Buren was een van de 'icoonmatige' werken van de tentoonstelling 'Chambres d'amis' (1986) en geldt voor het S.M.A.K. als een sleutelwerk voor haar collectie. ‘Le Décor et son double' bestaat uit twee pendanten: het bij collectioneur Herbert thuis geïntegreerde werk en het werk dat in het S.M.A.K. werd tentoongesteld naar aanleiding van ‘Chambre d'amis’. Beide pendanten zijn elkaars spiegelbeeld. Met de plaatsing van het spiegelbeeld van de installatie van het werk bij de familie Herbert in het S.M.A.K. formuleerde Daniel Buren, specialist in in-situ werken, een vlijmende kritiek ten aanzien van het gebeuren waarbij kunst 'het museum verliet' om binnen te dringen in het alledaagse leven. Buren stelt – op pregnante wijze – dat ook dergelijke projecten enkel begrepen kunnen worden vanuit de museale realiteit. In een dergelijk project zijn het niet de kunstwerken die de privé ruimte van de mensen binnentreden; het is de museale machine die in hun privéruimtes binnendringt.

In bewaring geven

De kunstwerken uit de collectie van de Vlaamse Gemeenschap worden in bewaring gegeven aan musea, culturelearchiefinstellingen, erfgoedbibliotheken en openbare instellingen. De meest waardevolle werken brengt het agentschap onder in musea, culturelearchiefinstellingen en erfgoedbibliotheken; op deze manier vullen ze het collectieprofiel van deze instellingen aan. De waardevolle werken zijn in hoofdzaak hedendaagse kunst. Grote ensembles uit de collectie bevinden zich bijgevolg in het M HKA (Antwerpen), het S.M.A.K. (Gent) en in Mu.ZEE (Oostende). De topstukken die de voorbije jaren zijn aangekocht door de Vlaamse Gemeenschap bevinden zich in het Museum voor Schone Kunsten Gent, het Groeningemuseum (Brugge), het KMSKA (Antwerpen) en de erfgoedbibliotheek van de Universiteit Gent. Een aantal belangrijke werken bevinden zich in andere erfgoedinstellingen zoals het AMVC-Letterenhuis (Antwerpen) of het KADOC (Leuven).

De collectie Paul en Dora Janssen-Arts is in bewaring gegeven aan het MAS. Deze collectie Precolumbiaanse kunst wordt er tentoongesteld op de zevende verdieping en  belichaamt het verhaal rond de cyclus van leven en dood. Het MAS opende haar deuren op 17 mei 2011. Sindsdien kan de collectie Paul en Dora Janssen-Arts er bewonderd worden.

Andere kunstwerken uit de collectie worden in bewaring gegeven aan  openbare instellingen en dienen voor de aankleding van gebouwen en kantoorruimtes. In 2011 werden 17 nieuwe aktes van bewaargeving opgesteld.
Het aantal plaatsen waar kunstwerken in bewaargeving worden gegeven, stagneert. Opvallend is dat instellingen minder werken ontlenen. De relatief nieuwe tendens van landschapsbureaus, flexplekken en open ruimtes kan hiervan de oorzaak zijn. Deze ontwikkeling wordt binnen het team verder opgevolgd.

In bruikleen geven

Kunstwerken uit de collectie die Kunsten en Erfgoed beheert, worden niet alleen in bewaring gegeven (dit gaat meestal over langere periodes) maar worden ook in bruikleen gegeven voor tijdelijke tentoonstellingen. Kunsten en Erfgoed staat bruiklenen toe wanneer de condities van de tentoonstellingsruimtes voldoende geschikt zijn voor het werk dat in bruikleen wordt gevraagd. Als het een bruikleen is van een kunstwerk dat in een museum, culturele archiefinstelling of erfgoedbibliotheek wordt bewaard, gebeurt de bruikleen steeds in overleg met deze instelling. Deze instelling kent de conditie van het kunstwerk het best en kan de analyse maken of een bruikleen haalbaar en wenselijk is. Voor bruiklenen van werken in andere openbare instellingen maakt het team zelf de analyse of het werk ontleend kan worden. Kunsten en Erfgoed behandelde 18 bruikleenaanvragen in 2011. Zo was het Antifonarium Tsgrooten, een topstuk in eigendom van de Vlaamse Gemeenschap, te zien in Leuven. Voor deze bruikleen werd nauw samengewerkt met de Universiteitsbibliotheek van Gent die het topstuk in bewaring heeft.

Behoud en beheer

Een van de grootste prioriteiten met betrekking tot de kunstcollectie van de Vlaamse Gemeenschap, is het behoud en beheer ervan. Een zo omvangrijke collectie in goede staat bewaren is niet altijd evident. Doordat de collectie op meer dan 1000 plaatsen wordt bewaard, zijn inspecties, standplaats- en toestandscontroles van primordiaal belang. In 2011 werden 19 openbare instellingen bezocht en werd de conditie van de werken gecontroleerd. Tijdens deze inspecties geven de medewerkers van het agentschap tips aan de bewaarnemers rond conservatie en risicovermindering bij het bewaren en exposeren van de kunstwerken. Het aanreiken van tips wordt sterk geapprecieerd en blijft noodzakelijk.
In 2011 investeerde het team ook heel wat tijd in het op punt stellen van de akte met het S.M.A.K. In overleg met het S.M.A.K. werd de volledige lijst van bijna 400 werken doorgenomen, werd elk werk door het S.M.A.K. gelokaliseerd en werden beslissingen genomen over het behouden of terug brengen naar het depot van de Vlaamse Gemeenschap. Het S.M.A.K. selecteerde een 30-tal werken dat het niet langer in bewaring wenst te houden omdat ze minder aansluiten bij de collectie of geen meerwaarde ervoor bieden. De samenwerking met het S.M.A.K. verliep zeer vlot.
Ook het KMSKA heeft een aantal werken uit de collectie in bewaring. Naar aanleiding van de sluiting van het KMSKA lichtte het museum haar collectie door en evalueerde ze elke bewaarneming en bruikleen. Ook het KMSKA bracht werken terug naar het depot. Een trend lijkt gezet. Meer en meer instellingen analyseren hun collectie en maken de afweging of de kunstwerken een duidelijke meerwaarde betekenen voor de instelling en of ze in de eigen depots bewaard moeten worden.

Vooraleer werken teruggebracht kunnen worden, controleert het team, in overleg met deze instellingen, de conditie van de werken. Indien nodig ondergaan de kunstwerken een conservatie- of restauratiebehandeling.

Als werken terug naar het depot komen, maakt het team de afweging of het kunstwerk een behandeling moet ondergaan of niet. De afweging wordt ook gemaakt of het kunstwerk nog kans maakt om uitgeleend te worden. Smaken veranderen nu eenmaal maar ook de conditie van het werk kan een aanleiding zijn voor de beslissing om het niet langer voor bewaargeving ter beschikking te stellen. Dergelijke werken worden gearchiveerd. In het depot zijn twee ruimtes ingericht: een voor het archiveren van schilderijen en een voor het archiveren van werken op papier.
In 2011 ondergingen 79 werken een conservatie- of restauratiebehandeling.

De collectie Ghysels, dit is een collectie draai-, kermis en dansorgels die werd verworven in 2007, is opgeslagen in een depot in Antwerpen. In november 2011 sloot Kunsten en Erfgoed een contract met de Stedelijke Musea Antwerpen voor het beheer van deze collectie. Gedurende twee dagen per week wordt de collectie orgels afgespeeld en is een depotverantwoordelijke ter plaatse aanwezig om de collectie te inventariseren, de conditie van de orgels en andere objecten in kaart te brengen en om onderzoek te verrichten op de collectie.

Collectieregistratie

Een belangrijke voorwaarde voor een goed collectiebeheer vormt een goede collectieregistratie. De omvang van de collectie, de historiek ervan – aankopen die bijna twee eeuwen overspannen – en het gezamenlijk beheer met de Franse Gemeenschap maken deze opdracht complex.

Tien jaar geleden nam de afdeling Erfgoed Adlib in gebruik voor het beheer van de collectie. Het collectieregistratie- en administratiesysteem vormt de basis voor het beheer van de collectie van de Vlaamse Gemeenschap. Van elk kunstwerk in de collectie is een record aangemaakt. Van de objecten waarvan een foto beschikbaar is, is het digitale beeld gekoppeld aan Adlib.

In 2011 zette het team het verder uitrollen van Adlib als collectieadministratiesysteem verder. Alle leden van het team volgden een uitgebreide cursus Adlib en Adlib-designer. Zo verwierf het team meer inzicht in de werking van het systeem en de mogelijke toepassing ervan. In 2011 werd eveneens de beslissing genomen om over te stappen op een andere versie van Adlib, namelijk diegene aangestuurd wordt door een MS SQL database en om meer samenwerking tot stand te brengen tussen het Kasteel van Gaasbeek, het Frans Masereel Centrum en het team dat de collectie van de Vlaamse Gemeenschap beheert door de drie collecties in één Adlibtoepassing onder te brengen.